✔ Modul Sejarah Dan Apresiasi Seni - Pengenalan Seni Alam Melayu

PENGENALAN SENI ALAM MELAYU

1.1 Sinopsis
Pengenalan Seni Alam Melayu menerangkan perihal seni tampak masyarakat di Alam Melayu khususnya di Malaysia. Seni tampak yang dimulai dengan lukisan-lukisan gua di Semenanjung Malaysia dan Sarawak. Seterusnya perihal artifak-artifak peninggalan zaman prasejarah. Seni kaum peribumi menyerupai kaum Jah Hut, Mah meri dan tenunan pua kumbu oleh kaum Iban juga dibincang untuk lebih mengenali seni Alam Melayu. Simbol-simbol  yang digunakan pada karya seni mereka dan maknanya dikaji untuk mentafsirkan mesej yang ingin disampaikan

Pengenalan Seni Alam Melayu

•Lukisan Gua

•Artifak

Seni Pribumi

•Kaum Jah-hut

•Kaum Mah meri

•Pua Kumbu

Pengenalan

Seni di Alam Melayu telah usang wujud. Kewujudannya dibuktikan dengan penemuan-penemuan pelbagai artifak sejarah khususnya artifak seni  di beberapa tapak arkeologi di seluruh negara. Artifak-artifak sejarah mencakup hasil seni menyerupai artifak peninggalan  Zaman Logam. 

Selain artifak-artifak, lukisan-lukisan di gua juga merupakan manisfestasi insan terhadap kehidupan mereka dan mengambarkan bahawa insan di zaman dahulu telah mempunyai cara untuk mengekspresi perasaan mereka menyerupai lukisan-lukisan gua yang terdapat di Bukit Tambun, Perak, Gua Balambangan, Sabah dan Gua Niah, Sarawak.

Lakaran pada dinding-dinding gua menyampaikan hubungkait yang sangat rapat antara kehidupan dan alam sekitar. Lakaran-lakaran yang dihasilkan kelihatan tidak bertindih di antara satu sama lain. Penceritaan perihal sesuatu insiden itu sangat  signifikan dan istimewa seolah-olah dirancang. 

Pada asalnya seni tampak di Alam Melayu lahir kerana impian insan untuk menghasilkan peralatan bagi memudahkan urusan atau kehidupan seharian mereka. Penghasilan peralatan menyerupai peralatan memburu dan pertanian telah membuktikannya. Penghasilan patung-patung dikalangan kaum pribumi bukan untuk tujuan beribadat atau untuk disembah. Kaum-kaum pribumi yang masih kuat pegangan animisnya menganggap ukiran-ukiran ini sebagai satu cara untuk berhubung dengan dunia roh yang mereka percayai wujud di dalam alam semulajadi.

Manusia zaman dahulu juga ingin mengekpresikan relasi antara alam dan kehidupan mereka. Semangat alam diadun dengan kepercayaan dan disebatikan dalam kehidupan. Kepercayaan mereka terhadap alam telah melahirkan beberapa pantang larang dalam transformasi bentuk alam ke bentuk tampak. Motif-motif pada pua kumbu misalnya, tidak akan dihasilkan diktatorial oleh penenunnya. Pelbagai pantang larang masih dipegang untuk menghindarkan penenun daripada ditimpa pelbagai musibah.

1.5 Lukisan Gua

Lukisan awal telah ditemui di dinding-dinding gua yang dihasilkan oleh insan purba. Lukisan tersebut berkisar perihal aktiviti kehidupan seharian menyerupai perburuan dan pengembaraan. Di Malaysia, lukisan gua telah dijumpai di Gua Tambun di Perak, Gua Niah di Sarawak dan Gua Balambangan di Sabah. Kebanyakan karya lukisan di dinding gua menggunakan gaya yang sama, iaitu imej hewan digambarkan dengan pelbagai kualiti garisan ringkas dengan komposisi yang hampir sama, iaitu memanjang dan berkumpulan serta menggambarkan pelbagai hewan yang mungkin menjadi hasil buruan untuk makanan mereka pada zaman dulu.

Menurut M. Matthews, seorang penulis yang menulis di dalam terbitan gosip ‘Malaya Dalam Sejarah – Majalah Persatuan Sejarah Malaya’ pada bulan November 1959 berkata, “Lukisan di Gua Tambun menggunakan satu warna – tidak jelas. Dalam sesetengah kumpulan, warnanya unggu pekat dan dalam kumpulan lain, warnanya merah pudar. Banyak lukisan ini memaparkan individu-individu lelaki yang dilukis kasar. Ada di antara haiwan yang dilukis ini gampang untuk dikenalpasti tetapi ada juga yang kurang terang dan imaginasi dibutuhkan untuk membayangkan apa gotong royong yang cuba digambarkan oleh pelukis tersebut.” 

Tetapi kebanyakan lukisan di sini agak terang di lihat dan memaparkan haiwan menyerupai dugong, tapir, dan rusa. Rusa yang dilukis di sini amat menarik kerana kesemuanya kelihatan menyerupai rusa betina yang sedang bunting dan salah satu darinya juga mempunyai bayangan anak rusa di dalam perutnya! Pada suatu masa dahulu, lukisan yang membentuk galeri gambar ini terpampang sepanjang lebih dari seratus kaki, tetapi masa dan cuaca telah menghapuskan sebahagian besar lukisan ini. 

Sesetengah kajian menyampaikan bahawa hematit (bahan yang menghasilkan warna merah) telah digunakan untuk menghasilkan lukisan-lukisan gua di Gua Tambun. Kebanyakkan pengkaji percaya bahawa ia telah dilukis oleh masyarakat Zaman Noelitik.

Selain itu, terdapat juga lukisan lain di gua tersebut yang dipercayai dilukis oleh masyarakat awal orang orisinil menyerupai yang terdapat di Lenggong, Sungai Siput, Perak, di Hulu Kelantan, di Pahang dan juga di Kedah. Lukisan-lukisan tersebut boleh dikelompokkan ke dalam beberapa bentuk iaitu bentuk manusia, haiwan, geometrik, sampan, unsur alam dan juga bentuk abstrak. Ia dihasilkan dengan menggunakan arang.

Pada bahagian lain di Gua Kain Hitam, yang terletak berdekatan dengan Gua Niah, lukisan dinding sepanjang 200 kaki  telah dijumpai. Garisan-garisan pada lukisan tersebut ialah tebal dan menggambarkan sebuah bot panjang dan susunan insan yang menari. Turut dijumpai di Gua Kain Hitam tersebut ialah bot-bot lama, tembikar China dan manik kaca. Lukisan-lukisan ini dilukis menggunakan tanah atau kerikil merah yang berada tidak jauh dari gua tersebut.

Manakala lukisan di dinding Gua Balambangan, Sabah menggambarkan cantuman bentuk laktis ( oval berjalur) dengan garisan memanjang.  Bentuk-bentuk sebegitu mungkin satu bentuk abnormal yang menggambarkan satu fenomena di saat itu. Di Gua Tasob Madai pula terdapat lukisan gua yang mewakili lukisan gua Zaman Neolitik. Lukisan ini menggunakan arang dengan citra motifmanusia, unsur alam, haiwan, sampan dan abstrak. Motif-motif ini menjadi bukti perihal aktiviti insan di saat dahulu.

Artifak

Artifak bermaksud barang-barang buatan insan  (terutama alat perkakas dan senjata) yang merupakan peninggalan sesuatu zaman. Tempoh prasejarah negara Malaysia bermula daripada kesan-kesan terawal penempatan insan yang diketahui iaitu di sekitar 40 ribu tahun dahulu dan berlanjutan sehingga terbentuknya Kesultanan Melaka di sekitar tahun 1400.

Faktor cuaca banyak memberi kesan pada artifak-artifak prasejarah termasuk  barangan tembikar tanah dan perkakas-perkakas yang diperbuat daripada kerikil dan besi. Kebanyakan artifak, termasuk daerah perkuburan, telah ditemui di ruang yang terlindung di dalam gua-gua. Satu-satunya peninggalan binaan yang masih boleh dilihat ialah batu-batu asas bangunan yang dibina semasa era kerajaan purba di Kedah dan di Santubong, Sarawak di sekitar kala ke-5 sehingga kala ke-13.

Cara hidup berburu dan mengumpul makanan telah berubah dengan begitu dramatik sekali di sekitar 5,000 tahun dahulu berikutan dengan inovasi kaedah bagi menghasilkan perkakas kerikil yang digilap dan barangan tembikar tanah. Bukti-bukti penghidupan dari zaman Neolitik boleh ditemui di kawasannya sendiri, atau di kawasan-kawasan Mesolitik, termasuklah di Gua Niah di Sarawak, Gua Cha di Kelantan dan Gua Kechil di Pahang.

Kawasan-kawasan dari Zaman Logam di Semenanjung juga tertumpu di bahagian utara, melainkan inovasi sebuah loceng yang diperbuat dari gangsa di Muar, Johor. Penemuan-penemuan di bahagian pantai timur pula tertumpu di kawasan-kawasan yang mempunyai sumber emas, manakala di pantai barat pula ialah berdekatan daerah sumber bijih timah. Kehidupan di Zaman Logam juga sanggup dilihat melalui pelbagai barangan yang diperbuat daripada besi menyerupai sebuah alat berbentuk batang yang panjang yang dikenali dalam kalangan orang Melayu sebagai tulang mawas dan hanya ditemui di Semenanjung Malaysia.

Seni Pribumi

Di kalangan masyarakat Asli tempatan menyerupai kaum Mah Meri di Pulau Carey dan Jah Hut di Pahang, topeng ialah tunggak budaya mereka. Pelbagai jenis topeng yang terdapat dalam masyarakat Asli serta diberi nama tertentu menyerupai Roh, Poyang, Moyang, Bes, dan Hantu. Kaum orisinil ini menciptakan topeng untuk tujuan penyembahan dan perubatan. Topeng-topeng ini pada mulanya diukir oleh bomoh atau batin.

Kaum Jah-hut

Suku kaum Jah-hut ialah suku bangsa Senoi yang mendiami negeri Pahang. Kaum ini populer dengan hasil anyaman dari mengkuang dan pandan, bertam, buluh dan rotan.  Selain hasil anyaman, kaum Jah-hut juga sememangnya sinonim dengan pengukiran kayu terutama penghasilan arca dan merupakan lanjutan untuk kepercayaan keagamaan mereka. 

Pengukiran kayu merupakan salah satu sumber pendapatan kaum Jah-hut. Segala ciptaan dari gesekan kayu ialah berasaskan kepada imaginasi dan mimpi yang menggambarkan kuasa baik atau jahat yang ada perkaitan dengan sistem kepercayaan dan kehidupan mereka. Setiap gesekan mempunyai pelbagai maksud dari segi kepercayaan, mistik, keagamaan, lagenda serta citra kehidupan mereka.

Kaum Mah meri

Mah Meri merupakan salah satu daripada 18 suku kaum Orang Asli yang tinggal di Malaysia dan tergolong di dalam kumpulan besar yang digelar orang Senoi. "Mahmeri" bermaksud orang hutan manakala dalam istilah, Mahmeri memberi maksud bersisik. Mereka juga dikenali sebagai orang laut, sesuai dengan lokasi penempatan mereka yang berhampiran dengan maritim iaitu di sepanjang pantai Negeri Selangor dan Pulau Carey.

Moyang Harimau Berantai

Kaum Mah Meri populer dengan hasil gesekan topeng kayu serta gesekan yang digunakan di dalam amalan kerohanian tradisi mereka.  Kreativiti mengukir patung-patung berbentuk dewa-dewa, figura manusia, alam tumbuhan dan fauna amat menakjubkan. Ukiran kayu Mah Meri bukan dicipta untuk tujuan beribadat atau untuk disembah. Kaum Mah Meri yang kuat pegangan animisnya menganggap ukiran-ukiran ini sebagai satu cara untuk berhubung dengan dunia roh yang mereka percayai wujud di dalam alam semulajadi. Ukiran kayu kaum Mah Meri melambangkan roh atau semangat yang wujud dan mempunyai efek ke atas pelbagai aspek kehidupan mereka sama ada secara faktual atau pun negatif. 

Ukiran yang dinamakan Moyang Sauh dipercayai besar lengan berkuasa ke atas keselamatan para nelayan saat mereka turun ke laut. Moyang Sauh yang digambarkan dalam gesekan Mah Meri mempunyai bentuk seolah-olah seekor ikan atau naga maritim menjadikannya sebuah gesekan yang kelihatan angker namun sangat indah pada masa yang sama. Untuk memastikan para nelayan selamat pulang, bomoh Mah Meri akan menghasilkan gesekan Moyang Sauh dan mengadakan satu upacara di tepi pantai dengan menyediakan pulut kuning dan makanan yang lain sambil meminta pemberian Moyang Sauh biar nelayan mereka selamat di maritim hinggalah mereka pulang ke darat. Ukiran serta makanan tersebut kemudiannya ditinggalkan di tepi maritim sehabis upacara tersebut selesai.

                       

  Moyang Jantung       Moyang Sauh    Moyang Naga

Ukiran Mah Meri juga memainkan peranan yang penting dalam perjuangan mereka untuk menyembuhkan penyakit menyerupai demam, sakit perut dan penyakit yang berkaitan dengan pembuangan air kecil. Untuk mengubati pesakit, salah spesialis keluarga pesakit tersebut perlu menghasilkan gesekan kayu yang melambangkan roh atau semangat yang dipercayai besar lengan berkuasa ke atas penyakit tersebut. Ukiran ini kemudian diberikan kepada bomoh mereka yang akan menjalankan upacara bagi ‘mengalihkan’ penyakit tersebut dari pesakit kepada gesekan kayu itu dan kemudian membuangnya ke maritim atau ke dalam hutan, kemudian secara simboliknya ‘mengeluarkan’ penyakit itu dari tubuh pesakit. 

Nama topeng dalam masyarakat Mah Meri berdasarkan kisah dan kepercayaan masyarakat untuk tujuan perubatan, penyembahan dan hiburan. Nama menyerupai Moyang Tetek Lanjut, Moyang Labi-Labi dan Moyang Katak Kala, sentiasa menjadi sebutan. Selalunya topeng ini digunakan oleh batin dan bomoh sebagai mediator alam metalizik dan realiti. Bentuk-bentuk topeng masyarakat Asli ini tidak menggunakan warna tetapi rupa topeng dibezakan melalui corak, gaya dan piuhan.

Terdapat topeng yang dipiuhkan untuk menjadikan imejan yang menggerun, menakut serta melucukan. Terutamanya topeng untuk tujuan penyembuhan penyakit. Kebanyakan bomoh di kalangan masyarakat Asli berperanan sebagai tabib dan hakim, maka topeng menjadi prosedur penjelmaan mereka dari insan kepada makhluk magis.           

                    

  Ukiran topeng Kaum Mah meri

Jenis kayu yang paling digemari untuk dibentuk gesekan ialah kayu nyireh batu. Keindahan gesekan ini terserlah bukan sahaja pada alunan urat kayu nyireh yang indah atau warna kayu yang menarik tetapi juga pada rekabentuk gesekan itu sendiri yang ringkas tetapi sungguh cantik serta membawa makna di dalam budaya kaum Mah Meri. 

Oleh lantaran ini, setiap gesekan yang dihasilkan ialah seunik urat-urat kayu nyireh kerikil yang membentuk gesekan itu sendiri. Setiap gesekan tertakluk kepada tafsiran pengukir yang menghasilkannya, kepakaran pengukir untuk membentuk kayu ini serta keunikan mutu kerja pengukir tersebut. Ukiran berukuran satu kaki tinggi memakan masa kira-kira dua ahad untuk disiapkan. 

Selain daripada gesekan kayu, hasil anyaman juga memainkan peranan yang penting dalam budaya Mah Meri lebih-lebih lagi bagi kaum perempuan Mah Meri. Sebelum mereka dianggap layak untuk berkahwin, seorang perempuan kaum Mah Meri perlu menguasai kemahiran menganyam pelbagai jenis barangan menyerupai bakul  memburu, bekas simpanan, tikar serta embel-embel upacara. 

Pua Kumbu

Pua Kumbu merupakan salah satu jenis kain pua yang popular di kalangan masyarakat Sarawak. Kain tenunan ini berwarna kemerah-merahan atau coklat tua. Pua kumbu ditenun oleh perempuan kaum Iban yang sudah ahli menenun kerana pua jenis ini ialah paling rumit untuk ditenun. Pua kumbu menjadi kemegahan di kalangan perempuan kaum Iban dan kalau dilihat dengan teliti, ia turut memaparkan corak kehidupan seharian masyarakat Iban.

Bagaimanapun, motif-motif itu kerap dikaitkan dengan kepercayaan dan pantang larang mereka. Antara motif-motif yang digunakan:

Motif	Penerangan	Kepercayaan
Engkeramba	Merupakan citra figura roh.	Dipercayai berkuasa menghalang tragedi atau kuasa jahat daripada menyerang tanam-tanaman dan penghuni rumah panjang Biasanya, motif ini hanya boleh ditenun oleh anak dan isteri ketua rumah panjang
Fauna	Buaya	mempunyai kuasa untuk menjaga tempat berhuma (tanaman padi). Mempercayai bahawa buaya ialah jelmaan saudara-mara mereka.
	Ular	membawa petanda jelek dimana kemunculan ular dikaitkan dengan kuasa jahat atau hantu dantidak ditenun dengan sewenang-wenangnya
	Katak	ditenun dengan gaya menyerupai manusia. menurut kepercayaan kaum Iban, selampai iaitu roh perempuan sering bermetamorfosis sebagai katak dan dikatakan mempunyai kuasa untuk mencipta bayi
	Harimau dan tikus kasturi	sering dikarang dalam bentuk abstrak Dipercayai orang yang menggunakan kain tenunan ini dianugerahkan keberanian.
	Burung	pembawa alamat baik kain yang mempunyai motif burung dipercayai boleh menyembuhkan penyakit dan mendatangkan kekayaan dalam apa pekerjaan.
	Rusa	mendatangkan kejayaan atau tuah semasa berburu
	Serangga	labah-labah, kunang-kunang, kala jengking dan lipan
Flora	rotan, pucuk paku, pucuk rebung, buah-buahan, biji benih dan bungha-bungaan.
Alam & Alatan	bulan, awan larat, alat tenun

Mengikut kepercayaan,  jika seseorang itu berkeras untuk menghasilkan motif atau corak pua kumbu di luar kemampuannya, ia dipercayai akan 'memakan diri' dan kain tersebut tidak sanggup dihasilkan. Maksud memakan diri itu pula ialah pembuat itu akan jatuh sakit dan ada sahaja perkara lain yang menghalangnya untuk menyiapkan tenunan tersebut.

Penenun yang ahli biasanya memperoleh motif serta corak menerusi mimpi yang kemudiannya diterjemahkan dalam tenunan pua kumbu. Apabila selesai setiap pua kumbu dihasilkan, penenun akan menciptakan sebuah tatu di tangan yang bermakna penenun tersebut ialah pakar atau telah ditauliahkan.

Penenun yang mencapai tahap tertinggi boleh dikenali dengan tatu di tubuh mereka. Mereka akan mempunyai tatu di beberapa tempat di anggota badannya termasuk di bahagian leher. Pua kumbu pada zaman dahulu sering digunakan dalam upacara kelahiran, perkahwinan, pengkebumian, perubatan, menyambut kepala (selepas ngayau/memenggal kepala) dan upacara bercucuk tanam.

Kemahiran menghasil kain tenunan merupakan satu kemestian bagi perempuan suku kaum Iban, malah kebolehan itu juga pernah menjadi faktor tarikan utama kaum lelaki suatu saat dulu. Bagi masyarakat Iban, seni tangan itu bukan sahaja menggambarkan kerajinan dan ketekunan malah perilaku bertanggungjawab di dalam rumahtangga. Dahulu kalau seseorang perempuan Iban yang tidak mempunyai kepandaian menenun kain, ia tidak akan dipilih sebagai calon isteri dan lambat bertemu jodoh.

Kini sebahagian kecil sahaja masyarakat Iban yang mempunyai kemahiran menenun pua. Walaubagaimanapun, pua yang dihasilkan ialah antara yang terbaik di kalangan suku kaum Dayak.

Rumusan

Seni di Alam Melayu sangat unik. Ia menggambarkan relasi antara insan dan alam secara rohaniah. Penggunaan motif atau simbol boleh dikaitkan dengan kepercayaan dan budaya hidup masyarakat di alam Melayu

SENI PROTO-RENAISAN DI ITALI
(s. 1250-1350M)

PROF. DR. MULYADI MAHAMOOD

Dapatkan koleksi buku-buku yang ditulis oleh PROF. DR. MULYADI MAHAMOOD untuk pengetahuan yang lebih mendalam perihal perkembangan sejarah seni tanah air  dan luar negara.

Pengenalan
Para sejarawan mencipta istilah proto-renaisan bagi menghuraikan gaya seni di Itali yang berkembang di sekitar Florence pada tamat kala ke-13 dan awal kala ke-14. Gaya seni ini, terutamanya catan menampilkan unsur-unsur seni klasik dan disifatkan sebagai gaya bagi era sebelum datangnya Renaisan.
Seni catan
Catan merupakan bentuk seni Proto-Renaisan yang terpenting. Catan dinding dan panel dihasilkan dalam gaya Proto-Renaisan di mana figura-figuranya ditindankan untuk menyampaikan jarak dan ruang, komposisinya dipermudahkan, pemfokusan yang lebih diberikan kepada unsur-unsur naratif daripada simbolisme sementara penyampaian emosi disalurkan menerusi lisan muka dan gerak tangan. Jarak serta ruang juga disalurkan menerusi pengolahan cahaya dan bayang. Bentuk pakaian sanggup memberi citra terhadap bentuk tubuh tubuh insan sementara catan landskap pula menggambarkan tempat asal yang wujud, bukan fantasi. Seniman-seniman Proto-Renaisan menciptakan pengamatan yang terus dan secara pribadi terhadap alam.
Catan masih digunakan untuk menghiasi gereja di samping bangunan-bangunan awam. Golongan pedagang yang kaya menjadi penaung kerja-kerja seni. Subjek keagamaan dan sekular juga menjadi penting. Subjek-subjek keagamaan dipetik daripada beberapa sumber utama seperti:
1. Bible
2. The Apocrypha ; sekumpulan kisah yang dulu pernah dimuatkan didalam Bible, tapi kemudiannya dibuang kerana tidak asli.
3. The Golden Legend; koleksi kisah mengenai kehiduoan pengikut suci kristian yang ditulis oleh Japaco de Voragine, Archbishop Genoa dalam kala ke-13.
4. Mirror of man’s salvation : Kisah kehidupan Nabi Isa.
Subjek sekular atau bukan keagamaan seringkali berkaitan dengan politik dan pemerintah.
Terdapat empat anutan catan yang utama pada era Proto-Renaisan, iaitu :
1. Sieniese School : pelukis-pelukisnya menyerupai Duccio dan Lorenzetti.
2. Roman School : pelukisnya Pietro Cavallini.
3. Florentine School : pelukis-pelukisnya menyerupai Cimabue dan Giotto.
4. Pisan School : pelukisnya Francesco Traini.

Seni Arca
Arca pada peringkat Proto-Renaisan kebanyakannya merupakan gesekan timbulan yang digunakan untuk menghiasi mimbar serta pintu gereja. Seperti catan, subjek-subjeknya dipetik dari Bible.
Media Dan Teknik
1. Batu marmar digunakan untuk arca timbulan serta arca berdiri bebas kerana ia gampang didapati di Itali. Ia digabungkan dengan bahan-bahan lain menyerupai granit dan batu-batu lain.
2. Gangsa juga digunakan.
Dua gaya arca di Itali dalam kala ke-14 itu ialah :
1. Gaya klasik
Punyai cirri-ciri Rumawi menyerupai dalam figura, pakaian serta struktur seni bina. Pengarca utama ialah Nicola Pisano.
2. Gaya gotik
Diilhamkan dari Perancis. Pengarcanya Giovanni Pisanno. Figura-figuranya dipersembahkan dalam agresi serta emosi yang bertenaga.


Contoh-contoh karya
Seni catan
1. Duccio, “The Calling of the Apostles”, (1309-1311 M).
2. Duccio, “Virgin and Child Enthroned with Saints”, (1308-1311 M).
3. Cimabue, “Virgin and Child Enthroned with Angels And Prophets”, (1280-1290M).
4. Giotto, “Madonna Enthroned”, (s.1310M)
5. Giotto, “The Arena Chapel Frescoes”, (1305M)
Seni arca
1. Nicola Pisano “Pulpit, Pisa Baptistry”, (1259-60M)
2. Giovanni Pisanno, “Pulpit, St. Andrea, Pistoia” (1301M)


Sumber http://psv3.blogspot.com

Berlangganan Informasi Terbaru: